Boogharp

Afbeelding 1.01 Sumerië

Een kleitablet met het begin van spijkerschrift uit de vroegste periode. Er staat een boogharp op [rechts onder]. In Sumerië was klei alom aanwezig door de twee grote rivieren, de Euphraat en de Tigris, die er [nog altijd] doorheen stromen. Met een rieten pen kerfden de Sumeriërs lettertekens in een tablet van zachte klei. Die klei werd vervolgens gedroogd in de hete zon. Deze gedroogde klei bleef daarna eeuwenlang goed.Wat de harp op deze afbeelding betekent is niet duidelijk, maar misschien gaat het over muziek.In het British Museum in Londen bevindt zich een kleitablet dat het stemvoorschrift is voor lier of harp. Uit de vertaling blijkt dat men zo’n 4000 jaar geleden dezelfde stemming voorschreef die wij nu nog hebben voor de harp als we op gehoor stemmen, in octaven en kwinten.Aan dit tablet is duidelijk te zien waarom deze manier van schrijven Spijkerschrift wordt genoemd.

Afbeelding 1.02 Sumerië

Oud-Babylonisch kleitabletStemvoorschrift voor harp of lierBritish Museum, London, UK

Afbeelding 1.03 Sumerië

Een andere bijzondere uitvinding van de Sumeriërs was [ca. 3500 VC] de stenen zegel, zoals wij nog zegelringen hebben. Die zegels waren bij ons nodig om een document te ‘verzegelen’.Dat deden zij ook, alleen niet met zegelringen, maar met een rolzegel: een cylindervormig stukje steen, meestal een edelsteen van ongeveer 4 cm hoog Deze steen werd voorzien van de tekens van de opdrachtgever. De rolsteen werd dan over een kleitablet gerold waardoor de voorstelling duidelijk naar voren kwam. Op de rolzegels kwamen nogal eens een lier of een harp voor. Het maken van deze stenen was echt vakwerk. Afbeelding 1.03Rolzegel van lapis lazuli, een steensoort uit Afghanistan; zover liepen de handelsroutes al in die langgeleden tijd. Deze rolzegel behoorde tot de sieraden van koningin Pu-abi. Hij is in dezelfde graftombe gevonden waar ook de zilveren lier is gevonden.Nu te zien in het British Museum in Londen, UK.

Afbeelding 1.04 Sumerië

Een rolzegel met boogharp [rechts onder].Deze bevindt zich in het Museum in Philadelphia, USA.Wat is een boogharp eigenlijk?Wanneer de boogharp ontstaan is, is niet bekend. De vorm is echter altijd hetzelfde gebleven: een min of meer ronde boog met snaren van het ene uiteinde naar het andere. Om er een goed geluid uit te krijgen, zit er een klankkast aan het ene einde van de boog. De oudste harpen hadden alleen een kleine holle verbreding, later kreeg hij verschillende soorten klankkasten.Vooral in Afrika wordt deze harp nog steeds gemaakt en bespeeld.

Afbeelding 1.05 Sumerië

Een stenen of aardewerken plaat, gevonden tijdens de opgravingen in Mesopotamië, in de buurt van Khafadji.Hij bevat de voorstelling van een soort feest. Mensen brengen gaven aan voorname figuren, gezeten op de bovenste rij. De muziek komt mee met deze stoet. Onderaan is de harpist met zijn draagbare boogharp zichtbaar. De mensen hebben een soort vogelmasker op. Het is een raadsel waarom zij dit dragen. Het maakt het echter wel mogelijk de platen te dateren. In een bepaalde periode kwam dit namelijk regelmatig voor.

Afbeelding 1.06 Sumerië

Een prachtige terracotta plaat met een grote boogharp die horizontaal bespeeld wordt. Deze afbeelding is niet echt Sumerisch maar waarschijnlijk Babylonisch. Babylon ligt wel in hetzelfde land en heerste later over de regio. Deze harp is van rond 2000 VC. Hij heeft ongeveer 8 snaren die met stemkoorden zijn bevestigd. Hij wordt bespeeld met een plectrum. Deze harp heeft dus een andere bouw dan de Sumerische boogharpen.

Afbeelding 1.07 Sumerië

Deze figuurtjes staan op een stenen vaas uit Adab. De datering is onzeker. Zij bespelen een horizontale boogharp met een plectrum. Het ziet eruit alsof ze een mars spelen. Het is de vraag of ze echt Sumerisch zijn of import omdat de handel bloeide in die tijd.Na verloop van tijd werd Sumerië minder belangrijk in Mesopotamië en komen Babylon en Assyrië opzetten.Daar zijn geen boogharpen van bekend. De boogharpen zijn echter wel blijven bestaan in andere landen. Zij worden tot op vandaag nog bespeeld, vooral in Afrika en Azië.

Afbeelding 1.08 Sumerië

Een heel harp-ensemble van de Alur-Mahagi in de provincie Haute-Zaïre van de Democratische Republiek Congo. De harpen in Afrika hebben verschillende namen. In deze regio heet de harp Adungu. Bij het onderwerp Afrikaanse boogharp zullen we er meer tegenkomen. In Oeganda heet de boogharp Ennanga [zie afb. 14]

Afbeelding 1.09 Sumerië

Blinde harpers zijn er door de hele harpgeschiedenis heen. Muziek was toen één van de weinige mogelijkheden voor blinden om hun brood te verdienen.Op deze afbeelding staat de harpist Lazaro Albinga Olamoto uit Oeganda. Hij speelt op de Ennanga boogharp. In Egypte komen we deze harp ook tegen.

Afbeelding 1.10 Sumerië

Evaristo Muyenda die ook uit Oeganda komt en niet blind is bespeelt zijn mooie Ennanga. Van deze harp vallen de grote stempennen op. De koorden eronder zijn ter versteviging. Zij houden de snaar op spanning.

EGYPTE

De afbeeldingen van boogharpen in Egypte zijn van later tijd dan die in Mesopotamië. Dat wil overigens niet zeggen dat de harp er later in gebruik kwam. Wel heeft het invloed gehad op de datering van de harpen. Die wordt namelijk bepaald door de datering van de afbeeldingen. In de ruim drieduizend jaar dat in Egypte boogharpen zijn afgebeeld, zijn het altijd boogharpen gebleven. De vormgeving veranderde wel, maar het soort harp niet.De datering in de Egyptische geschiedenis gaat meestal in Dynastieën in plaats van in jaartallen. Een dynastie is een reeks van koningen/farao’s uit dezelfde familie. Zo’n dynastie kan honderden jaren beslaan. In de Egyptische muziekgeschiedenis zijn enkele periodes van belang:Dynastie IV en V is in het Oude Rijk, van ongeveer 3500 – 2000 VC, hier vinden we de eerste boogharpen;Dynastie VI tot XII is het Midden Rijk, 2000 – 1780 VC, hier komen enkele boogharpen voor;Dynastie XIII tot XX, het Nieuwe Rijk met vooral in de XVIIIe dynastie een keur aan muziekinstrumenten, ook uit andere landen. Dit loopt van 1580 – 1320 VC.Hierna zet het verval in met veel oorlogen en overheersing door andere volken. De laatste klap kwam van de Griekse Alexander de Grote in 332 VC. Al die tijd ging het maken van muziek door, al is in de kunst alleen nog imitatie van de eerdere vormen te zien. Naast de afbeeldingen zijn er ook enkele instrumenten overgebleven uit het Nieuwe Rijk en dan speciaal van de XVIIIe dynastie.

Afbeelding 1.11 Egypte

Uit het onderstaande hieroglyphen-alfabet kun je zelf het woord harp halen. De boogharp heet b.n.t, dat is benet. Klinkers hebben geen eigen teken.

Afbeelding 1.12 Egypte

De oudste voorstelling van muziek in een graftombe uit de IVde Dynastie, 2500 VC.Het is een muurschildering in de Mastaba van Kai-em-anch in Gizeh. Deze muurschildering bevat de oudste boogharpvormen van Egypte. Het is echter duidelijk te zien dat de harpen al in een ver stadium van ontwikkeling zijn – zie de klankkast en het mooi uitgewerkte steuntje tegen het wegglijden. De voorstelling laat een uitvoering zien van dwarsfluit, langfluit, dirigent, harp, zang, harp en dirigent.

Afbeelding 1.13 Egypte

Muziek en dans in de graftombe van Chnoemhotep, Ve Dynastie, in Sakkara. Blazers, zangers, harpisten met dirigenten op de bovenste rij en op de onderste rij dansers en danseressen en helemaal rechts zes zangeressen die klappend en zingend begeleiden.

Afbeelding 1.14 Egypte

Zang en harp in het graf van Nencheftka, in Sakkara. Ve dynastie. Een 7-snarige boogharrp met als bijzonderheid een verstelbare snaarhouder op de klankkast waardoor de stemming van de snaren kan worden veranderd.

Afbeelding 1.15 Egypte

Een harpduet uit de XIIe Dynastie, de tijd van Sesostris I, het Midden Rijk.Het echtpaar speelt en zingt een lied, dat op de middelste balk genoteerd staat. De vrouwenharp is hetzelfde gebouwd als de mannenharp maar rijker versierd. Aan het boveneinde van de boog staat een vrouwenkopje gebeeldhouwd. De mannenharp is minder bont en heeft een valkenkop bovenaan. Deze harpen zijn boogharpen, maar duidelijk anders dan de oudere uit het Oude Rijk. Ze hebben een ruime klankbodem. De steun of rem tegen het wegglijden onderaan is bij beide harpen hetzelfde, voorzover zichtbaar.

Afbeelding 1.16 Egypte

Afbeelding van een muziekmagazijn van de XVIIIe Dynastie; het Nieuwe Rijk, in Amarna in de tijd van Amenophis IV. [Echnaton, ca. 1300 VC]Aan het aantal verschillende instrumenten is te zien hoe welvarend het in deze tijd geweest moet zijn. Dit is één van de 5 voorstellingen die op de muren van de graftombe zijn afgebeeld. Hierop staan: een hoekharp links boven; op elke verdieping een lier in verschillende soorten, luiten en slagwerk. In het middenpaneel staan een hoekharp en een grote boogharp, met daartussen een horizontaal bespeelde lier. Verder wordt er gedanst en gezongen.Tot dan toe stonden alleen de boogharp en de luit als snaarinstrumenten op muziekscènes. De andere instrumenten waren Egypte binnengekomen via handel of vanuit veroveringen in het gebied dat zich nu uitstrekt tot Libanon en Syrië.

Afbeelding 1.17 Egypte

Grote Egyptische staande harp, bootvormig, genoemd naar de vorm van de klankbodem. Het is een muurschildering in Thebe, waar de graftombes zijn van de koningen en andere grootheden in de XVIIIe Dynastie. Deze afbeelding van een grote harp komt hier voor het eerst voor in de boogharpengeschiedenis. Verder staat er een lier op die horizontaal wordt bespeeld. Zowel harp als lier lijken specifiek vrouwelijke instrumenten te zijn. Er is echter ook wel eens een man met een nog grotere harp te zien op latere afbeeldingen. Verder staat er een luit op de afbeelding en een meisje dat met haar vingers loopt te knippen. Achter het meisje speelt een fluitiste op een dubbelfluit

Afbeelding 1.18 Egypte

Een blinde harper met een boogharp met ongeveer 8 snaren. De afbeelding is uit de tijd van de XVIIIe Dynastie en staat op een muurschildering in het graf van Nakht in Thebe. Het lied dat de harper zingt is beroemd en bij veel mensen vroeger en nu bekend. In Nederland heeft de dichter Bertus Aafjes in 1955 een mooie vertaling gemaakt. Citaat daaruit:“Werp de zorgen achter u; Geef u over aan de vreugde, Tot de dag komt waarop gij meert in het land Dat de stilte bemint”. Het gedicht heet ‘Lied van de blinde harpenaar’.

Afbeelding 1.19 Egypte

Reliëf in kalksteen uit de XIXe Dynastie. Het bevindt zich in het graf van Pa-aton-emheb in Sakkara. Vier musici begeleiden het dodenoffer. De leidende figuur is de blinde harper. Zijn harp is een geknikte boogharp meet een ruime klankkast en 8 snaren. Tijdens het spelen zingt hij een opwekkende lied: ”Volg je wens zolang je leeft. Doe wat je nodig acht op aarde en kwel je hart niet vóór de dag van het wenen komt”. Dit reliëf bevindt zich in Leiden in het Rijksmuseum voor Oudheden. De uitdrukking op de gezichten doet menselijker aan dan op de meeste afbeeldingen. Het is bovendien schitterend gemaakt.

Afbeelding 1.20 Egypte

Houten paneel met de afbeelding van harper Djed-Chonsoe-Ioefanck die zingt voor de zonnegod Re-Horakhte. XXIIste Dynastie [ca 1000 VC] De harp is een geknikte boogharp van hetzelfde soort als de harpen uit de XVIIIe Dynastie [ca 1400 VC]. Het paneel bevindt zich in het Louvre in Parijs.

HARPHISTORY.info